Малын эмчид итгэмжлэл олгох түр журам

Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайдын

2002 оны А / 60 дугаар тушаалын

1 дүгээр хавсралт

МАЛЫН ЭМЧИД ИТГЭМЖЛЭЛ

ОЛГОХ ТҮР ЖУРАМ

Нэг. Нийтлэг журам

1.1. Энэхүү журмын зорилго нь мал, амьтны өвчний оношлогоо, шинжилгээ, тарилга, туулгалт, боловсруулалт, угаалга, эмчилгээ, мал, амьтан, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд,

бүтээгдэхүүн, малын тэжээлд хийж байгаа мал эмнэлэг, ариун цэврийн магадлан шинжилгээ,

баталгаажуулалт, орчны эрүүл ахуйн үнэлгээ зэрэг мал эмнэлгийн ажил, үйлчилгээг гардан

гүйцэтгэх мэргэжлийн итгэмжлэл /цаашид “итгэмжлэл” гэх/-ийг сум, дүүргийн малын эмчид

олгохтой холбогдон үүсэх харилцааг зохицуулахад оршино.

1.2.Итгэмжлэл бүхий малын эмч нь мал эмнэлгийн ажил, үйлчилгээг гардан гүйцэтгэх эрхтэй.

1.3. Малын эмчид итгэмжлэл олгох ажлыг төрийн болон төрийн бус байгууллагын оролцоо бүхий байнгын ажиллагаатай магадлан итгэмжлэх Зөвлөл / цаашид Зөвлөл гэх /гүйцэтгэнэ.

1.4. Зөвлөл нь үйл ажиллагаандаа Монгол Улсын Үндсэн хууль, Малын удмын сан, эрүүл мэндийг хамгаалах тухай хууль, бусад холбогдох хууль тогтоомж, тэдгээртэй нийцүүлж гаргасан эрх зүйн актууд, энэхүү журмыг удирдлага болгоно.

Бод малыг индексжүүлэн тамга, дугаарын сүлжээнд хамруулах журам

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр сайд, Хууль

зүй, дотоод  хэргийн сайдын хамтарсан  2010 оны  

10/6 дугаар   тушаалын  нэгдүгээр    хавсралт

БОД МАЛЫГ ИНДЕКСЖҮҮЛСЭН ТАМГЫН СҮЛЖЭЭНД ХАМРУУЛАХ ЖУРАМ

Нэг. Нийтлэг үндэслэл

1.1. "Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт  үржүүлж байгаа тэмээ, адуу, үхэр, сарлаг, хайнаг, цаа буга/цаашид "бод мал" гэх/-ыг индексжүүлсэн тамгын сүлжээнд хамруулахтай холбогдон үүсэх харилцааг зохицуулахад энэхүү журмын зорилго оршино.

1.2 Бод малыг  улсын нэгдсэн бүртгэлд хамруулан тамгалах, ээмэглэх,  бүртгэлжүүлэхэд тус журмыг баримтлана.

 1.3 Монгол Улсын Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн  MNS5641- 2006 багц стандарт нь бод малыг индексжүүлсэн тамгын  сүлжээнд  хамруулахад ашиглах үндсэн код  болно.

Мал эмнэлэг ариун цэвэр гарал үүслийн гэрчилгээ, түүнийг хэрэглэх журам

      Хүнс, хөдөө, аж ахуйн сайдын 2005 оны

35 дугаар тушаалын 1 дүгээр хавсралт

МАЛ ЭМНЭЛЭГ АРИУН ЦЭВЭР-ГАРАЛ ҮҮСЛИЙН ГЭРЧИЛГЭЭ,

ТҮҮНИЙГ ХЭРЭГЛЭХ ЖУРАМ

Нэг. Нийтлэг үндэслэл

1.1. Энэхүү журмын зорилго нь орон нутгаас мал, амьтан, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүн бэлтгэж төв суурин газарт оруулж худалдаалах үед мал эмнэлэг, ариун цэвэр-гарал үүслийн гэрчилгээг /цаашид "гэрчилгээ" гэх/ хэвлүүлэх, хуваарилах, бичиж олгох, зарцуулах, хяналт тавихтай холбогдон үүсэх харилцааг зохицуулна.

1.2. Энэхүү журмыг мал, амьтан, тэдгээрийн гаралтай түүхий, эд бүтээгдэхүүнд мал эмнэлэг, ариун цэврийн баталгаажуулалт хийж гарал үүслийг тодорхойлох орон нутгийн мал эмнэлэг, үржлийн үйлчилгээний нэгж, түүний харьяа малын эмч, гарал үүслийг баталгаажуулах, хяналт тавих мэргэжлийн хяналтын төв, орон нутгийн мал эмнэлгийн улсын байцаагч, Засаг дарга, иргэн, хуулийн этгээд дагаж мөрдөнө.

1.3. Иргэд хувийн хэрэгцээндээ зориулан авч яваа мах, сүү, сүүн бүтээгдэхүүнд энэхүү журам хамаарахгүй.

     

Мал, амьтны өвчинтэй тэмцэх, шилжилт хөдөлгөөнийг зохицуулахад хяналт тавих

Монгол улсын Хөдөө аж ахуй, үйлдвэрийн

Сайдын 2000 оны 3 дугаар сарын 23-ний

өдрийн А / 49 дугаар тушаалын хавсралт

МАЛ, АМЬТНЫ ӨВЧИНТЭЙ ТЭМЦЭХ, ШИЛЖИЛТ ХӨДӨЛГӨӨНИЙГ

ЗОХИЦУУЛАХАД ХЯНАЛТ ТАВИХ ЖУРАМ

Нэг. Нийтлэг үндэслэл

1.1.           Энэхүү журмын зорилго нь мал, амьтны өвчинтэй тэмцэх, мал, амьтны засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэг нэгжээс нөгөөд шилжүүлэхэд тавих хяналтыг хэрэгжүүлэхтэй холбогдон төрийн болон мэргэжлийн байгууллага, иргэн хуулийн этгээдийн хооронд үүсэх нийтлэг харилцааг зохицуулахад оршино.

Мал эмнэлэг, ариун цэврийн магадлан шинжилгээ, баталгааны тэмдэг, түүнийг хэрэглэх журам

Хөдөө  аж  ахуй, үйлдвэрийн сайдын

1999 оны 11 дүгээр сарын 22-ны өдрийн

А/168 тоот тушаалын хавсралт

МАЛ ЭМНЭЛЭГ, АРИУН ЦЭВРИЙН МАГАДЛАН ШИНЖИЛГЭЭ, БАТАЛГААНЫ ТЭМДЭГ, ТҮҮНИЙГ ХЭРЭГЛЭХ ЖУРАМ

Нэг. Нийтлэг үндэслэл

1.1.              Энэ журмын зорилт нь хүн амын хүнсний аюулгүй байдлыг хангуулах үүднээс мал эмнэлэг-ариун цэвэр, эрүүл ахуйн үзлэг, магадлан шинжилгээ хийх эрх бүхий албад нь мал, амьтан, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, хүнсний бүтээгдэхүүний чанарын түвшинг шинжлэн дүгнэлт өгөх, зэрэг дугаар тогтоох зорилгоор тусгай индексийн дугаар бүхий мал эмнэлэг, ариун цэврийн магадлан шинжилгээ, баталгааны тэмдгийг хэрэглэхтэй холбогдсон нийтлэг харилцааг зохицуулахад оршино.

Хязгаарлалт хорио цээр тогтоох журам

Хүнс, хєдєє аж ахуйн сайдын 1994 оны

А/54 тоот тушаалын 1 дїгээр хавсралт

ХЯЗГААРЛАЛТ ХОРИО ЦЭЭР ТОГТООХ ЖУРАМ

Нэг. Нийтлэг үндэслэл

1. Энэхүү журам нь Монгол улсын нутаг дэвсгэрт мал, амьтны халдвартай євчин гарсан үед хязгаарлалт, хорио цээр тогтоох болон эдгээртэй холбогдон үүсэх нийтлэг харилцаа, үйл ажиллагааг зохицуулахад чиглэгдэнэ.

Заавал мэдээлэх өвчний жагсаалт

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдын 2011

   оны 06 дугаар сарын 02-ны өдрийн А/86

 тоот тушаалын хоёрдугаар хавсралт

Заавал мэдээлэх өвчний жагсаалт

Нэг. Олон төрлийн мал амьтныг өвчлүүлдэг өвчин

1.            Боом

2.            Бруцеллёз (Brucella abortus)

3.            Бруцеллёз (Brucella melitensis)

Хорио цээр болон хягаарлалт тогтоох өвчний жагсаалт

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдын 2011

оны 06 дугаар сарын 02-ны өдрийн

А/86 тоот тушаалын нэгдүгээр хавсралт

Хорио цээр тогтоох өвчний жагсаалт

1.      Боом

2.      Шүлхий

3.      Цэцэг / хонь,ямаа,адуу, тэмээ /

Мал, амьтны халдварт өвчний мэдээлэд ашиглах нууц түлхүүр

Монгол улсын Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайдын

1994 оны 3 дугаар сарын 19-ны өдрийн

А/10 дугаар тушаалын тавдугаар хавсралт

МАЛ, АМЬТНЫ ХАЛДВАРТ ӨВЧНИЙ

МЭДЭЭЛЭЛД АШИГЛАХ НУУЦ ТҮЛХҮҮР

         № Өвчний нэр                                                        Нууц түлхүүр
”А” ангиллын өвчнүүд
1. Шүлхий                                                                       A010
2. Үхрийн мялзан                                                           A020
3. Үхрийн цээж                                                              A030
4. Хонь, ямааны цэцэг                                                   A040
5. Гахайн мялзан                                                            A050
6. Шувууны тахал                                                          A060
7. Бог малын мялзан                                                      A070
8. Африкийн гахайн мялзан                                         A080
9. Африкийн адууны мялзан                                        A090
10. Хонины салстах халдварт халуурал                      A100
11. Цэврүүт амтас                                                         A110
12. Рифт хөндийн халуурал                                         A120
13. Гахайн цэврүүтэх өвчин                                        A130
14. Гахайн тархи нугасны халдварт үрэвсэл             A140
15. Шувууны хуурамч тахал                                       A150
16. Арьсны сувдлайт үрэвсэл                                      A160

”В” ангиллын өвчнүүд
1. Боом                                                                          B051
2. Галзуу                                                                       B052
3. Годрон                                                                      B053
4. Цусан халдварт                                                        B054
5. Дуут хавдар                                                              B055
6. Хорт салст халуурал                                               B056
7. Хуурамч галзуу                                                       B057
8. Халдварт цус багадах                                             B058
9. Ям                                                                             B059
10. Гахайн ёлом                                                           B060
11. Гударга                                                                   B061
12. Сүрьеэ                                                                    B062
13. Иж сүрьеэ                                                              B063
14. Лейкоз                                                                    B064
15. Бруцеллёз                                                              B065
16. Лептоспироз                                                          B066
17. Цэцэг\хонь, ямаанаас бусад мал амьтны\          B067
18. Сохор догол                                                          B068
19. Томуу                                                                    B069
20. Хулгана яр                                                            B070
21. Иж балнад                                                             B071
22. Сахуу                                                                     B072
23. Брадзот                                                                  B073
24. Ринотрахейт                                                          B074
25. Зогсоо                                                                    B075
26. Некробактериоз                                                    B076
27. Дэлэнгийн өмрөө                                                  B077
28. Вируст диарей                                                      B078
29. Дотрын халдварт хордлого                                 B079
30. Вирусын зулбах                                                    B080
31. Листериоз                                                              B081
32. Шөвөг яр                                                               B082
33. Цахлай                                                                   B083
34. Энтериобактериоз                                                B084
35. Идээт буглаа                                                         B085
36. Колибактериоз                                                      B086
37. Ботулизм                                                               B087
38. Актиномикоз                                                        B088
39. Дэлэнгийн халдварт үрэвсэл                              B089
40. Метрит                                                                  B090
41. Кампилобактериоз                                              B091
42. Хорт хаван                                                           B092
43. Үхрийн эфимер чичрэг                                       B093
44. Диплококкийн халдвар                                       B094
45. Цусан суулга                                                        B095
46. Уушиг–гялтангийн хавьталт халдварт үрэвсэл B096
47. Ку–чичрэг                                                              B097
48. Тулерями                                                                B098
49. Үнээний үтрээний халдварт үрэвсэл                  B099
50 Орнитоз                                                                   B100
51. Гафниоз                                                                  B101
52. Адууны тархи–нугасны халдварт үрэвсэл          B102
53. Хуурамч ям                                                            B103

Аймаг, хотууд
1. Архангай              АХ
2. Баянөлгий             БӨ
3. Баянхонгор           БХ
4. Булган                  БН
5. Говьалтай             ГА
6. Дорноговь            ДГ
7. Дорнод                 ДД
8. Дундговь              ДВ
9. Завхан                   ЗХ
10. Өвөрхангай        ӨХ
11. Өмнөговь           ӨӨ
12. Сүхбаатар          СР
13. Сэлэнгэ             СЭ
14. Төв                     ТӨ
15. Увс                     УС
16. Ховд                   ХД
17. Хөвсгөл              ХЛ
18. Хэнтий               ХН
19. Улаанбаатар       УР
20. Дархан               ДН
21. Эрдэнэт             ЭТ
22. Чойр                   ЧР

Мал, амьтан
1. Тэмээ ТМ
2. Адуу АУ
3. Үхэр ҮР
4. Хонь ХН
5. Ямаа ЯА
6. Гахай ГХ
7. Шувуу ШВ
8. Нохой НХ
9. Буга БГ
10. Үслэг ан амьтан ҮА
11. Бусад БД

Бусад
1. Сум СМ
2. Баг БА
3. Аж ахуйн нэгж АН
4. Хот айл ХА
5. Өвчилсөн ӨН
6. Үхсэн ҮН
7. Зориуд нядалсан ЗХ
8. Устгасан УН
9. Эмчилсэн ЭМ
10. Урьдчилан сэргийлж тарьсан СТ
11. Өвчин үргэлжилж байна ӨБ
12. Өвчний гаралт зогссон ӨЗ
13. Шаардагдах вакцин ШВ
14. Шинжилсэн ШЛ
15. Шаардагдах ийлдэс ШИ
16. Тэмцэх арга хэмжээ үргэлжилж байна ТБ
17. Нэмэгдэл хүч шаардлагатай НШ
18. Үгүйсгэх тэмдэг О
19. Литр Л
20. Тун Т
21. Сэргийлэх арга хэмжээг зааврын дагуу авч хэрэгжүүл СА
22. Өвчин гарч болзошгүй ГБ

Мал, амьтны халдварт өвчин гарсан болон гарч болзошгүй нутаг дэвсгэрийн тухай нийтэд зарлан мэдээлэх журам

Монгол улсын Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайдын

1994 оны 3 дугаар сарын 19-ны өдрийн

А/10 дугаар тушаалын хоёрдугаар хавсралт

Мал, амьтны халдварт өвчин гарсан болон гарч болзошгүй нутаг дэвсгэрийн тухай нийтэд зарлан мэдээлэх журам

Нэг. Нийтлэг үндэслэл

1. Энэхүү журам нь монгол Улсын нутаг дэвсгэрт мал, амьтан, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд,

бүтээгдэхүүн, малын тэжээл, бусад зүйлсээр дамжин халдвар тархан дэлгэрэх, үүний улмаас улс орны эдийн засаг, хүн амын эрүүл мэндэд хохирол учруулахаас сэргийлэх зорилгоор халдварт өвчин гарсан болон гарч болзошгүй нутаг, дэвсгэр, аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэдийн тухай нийтэд зарлан мэдээлэхтэй холбогдон үүсэх нийтлэг харилцаа, үйл ажиллагааг зохицуулна.

2. Мал, амьтны халдвартай өвчин гарсан болон гарч болзошгүй нутаг, дэвсгэр, аж ахуйн нэгж,

байгууллага, иргэдийн /цаашид нутаг, дэвсгэр гэнэ/ тухай нийтэд зарлан мэдээлэхэд мэдээллийн бүх төрлийн арга хэрэгсэлийг ашиглаж болно.

3. Мал амьтны өвчний талаарх судалгаа, баримт, лабораторийн шинжилгээний дүгнэлтэнд үндэслэн халдварт өвчин гарсан болон гарч болзошгүй нутаг дэвсгэрийн тухай нийтэд зарлан мэдээлнэ.

4. Шүлхий, үхрийн мялзан, цээж, хонь, ямааны цэцэг, гахайн мялзан, шувууны тахал болон олон Улсын “А” ангилалд хамаарах бусад гоц халдварт өвчин гарсан болон гарч болзошгүй нутаг дэвсгэрийг нийтэд зарлан мэдээлэх асуудлыг улсын мал эмэлгийн албаны ерөнхий газар, Улсын мал эмнэлэг, ариун цэврийн төв лабораторийн дүгнэлт, саналыг үндэслэн ХАА-н асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага шийдвэрлэнэ.

5. Боом, галзуу, бруцеллёз, сүрьеэ, хулгана яр, ку-чичрэг, хамуу, годрон, дуут хавдар, хорт

салст халуурал, халдварт цус багадах, ям, ёлом, гударга, лептоспироз, цэцэг, /хонь, ямааныхаас бусад/, сохор догол, томуу, брадзот, листериоз, үхрийн эфимер чичрэг, уушиг-гялтангийн хавьталт халдварт үрэвсэл зэрэг өвчин гарсан болон гарч болзошгүй нутаг дэвсгэрийг тухайн шатны Засаг дарга, Улсын Мал Эмнэлгийн Байгууллагууд нийтэд зарлан мэдээлнэ. Эдгээр өвчин хэд, хэдэн аймаг, хот эсвэл Улсын чанартай авто зам, төмөр замын боомт зэргийг хамран тархаж болзошгүй үед ХАА-н асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын шийдвэрийн дагуу Улсын мал эмнэлгийн албаны эрөнхий газар зарлан мэдээлэх арга хэмжээ хэрэгжүүлнэ.

Хоёр. Мал, амьтны халдварт өвчин гарсан болон гарч болзошгүй нутаг дэвсгэрийн тухай нийтэд зарлан мэдээлэхэд Засаг дарга, мал эмнэлгийн байгууллагууд, нийт иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллага, дараах үүрэг, хариуцлага хүлээж ажиллана.

6. Засаг даргын үүрэг

Мал, амьтны халдварт өвчин гарсан болон гарч болзошгүй нутаг дэвсгэрийн тухай нийтэд

зарлан мэдээлэх арга хэмжээг мал эмнэлгийн байгууллагын санал дүгнэлтэнд тулгуурлан шийдвэрлэх. Халдварт өвчин гарсан нутаг дэвсгэрийн аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэдээс малын хөдөлгөөн хийх, мал, амьтан, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүн, малын тэжээлийг зах зээлд борлуулахыг зогсоох, хязгаарлах зэргээр хууль тогтоомжинд заасан бусад арга хэмжээг хэрэгжүүлнэ.

7. Мал эмнэлгийн байгууллагын үүрэг

Мал, амьтны халдварт өвчин гарсан болон гарч болзошгүй нутаг дэвсгэрийн талаар мэргэжлийн санал, дүгнэлт гаргах. Мал, амьтны халдвартай өвчин гарсан болон гарч болзошгүй нутаг, дэвсгэрийн тухай нийтэд зарлан мэдээлэх, үүний дагууд авах арга хэмжээг орон нутгийн засаг, захиргааны удирдлагатай хамтран зохион байгуулах.

8. Иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагын үүрэг

Энэ журмыг хэрэгжүүлэх зорилгоор засаг, захиргаа, мал эмнэлгийн байгууллага, мэргэжилтэнүүдээс зохион байгуулж буй ажилд оролцох, тэдгээрийн гаргасан шийдвэр, тавьсан шаардлага, малын удмын сан, эрүүл мэндийг хамгаалах тухай хуульд хорио цээрийн талаар заасан заалтууд /гуравдугаар бүлэг 2-р зүйлийн 5,6/-ыг биелүүлэх. Орон нутгийн удирдлага, мал эмнэлгийн мэргэжилтнүүдэд мал, амьтны өвчний талаар үнэн зөв мэдээлэл өгөх. Мал, амьтны халдварт өвчин гарсан болон гарч болзошгүй нутаг дэвсгэрийн тухай зохих

журмын дагуу мэдээлэхийг холбогдох байгууллагаас шаардах.

9. Мал, амьтны халдварт өвчин гарсан болон гарч болзошгүй нутаг дэвсгэрийн тухай нийтэд

зарлан мэдээлэх журмын биелэлтэд тухайн шатны засаг дарга, мал эмнэлгийн улсын байцаагч нар хяналт тавина. Жич: Халдварт өвчнөөс гадна эндемикөвчин гарч болзошгүй нутаг, дэвсгэрийн талаар зохих байгууллагууд энэ журамд заасны дагуу зарлан мэдээлнэ.

Гурав. Хариуцлага

10. Энэхүү журмыг зөрчсөн иргэн, албан тушаалтны үйлдэл, эс үйлдэл гэмт хэргийн шинжгүй

бол уг этгээдэд Монгол Улсын малын удмын сан, эрүүл мэндийг хамгаалах тухай хуулийн 18-р зүйлийн 2-ын 7,8,9, захиргааны хариуцлагын тухай хуулийн 32,42,45 дугаар зүйл болон бусад хууль тогтоомжид заасны дагуу захиргааны хариуцлага хүлээлгэнэ.

Мал, амьтны гоц халдварт өвчнийг яаралтай мэдээ өгөх журам

Монгол улсын Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайдын

1994 оны 3 дугаар сарын 19-ны өдрийн

А/10 дугаар тушаалын нэгдүгээр хавсралт

Мал, амьтны гоц халдварт

өвчнийг яаралтай мэдээ өгөх журам

1. Мал, амьтны гоц халдварт өвчинтэй тэмцэх арга хэмжээг цаг алдалгүй оновчтой зохион

байгуулах зорилгоор уг өвчнийг яаралтай мэдээлнэ.

2. Яаралтай мэдээнд Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайдын 1994 оны 3 дугаар сарын 19-ны өдрийн

А/10 дугаар тушаалаар баталсан түлхүүрийг ашиглаж хурайнгуулан бичнэ.

3. “А” ангилалд хамаарах өвчнүүд болон боом, галзуу, годрон, дуут хавдар, хорт салст

халуурал, халдварт цус багадах, ям, ёлом, гударга, лептоспироз, цэцэг /хонь, ямааныхаас

бусад/, сохор догол, томуу, брадзот, листериоз, үхрийн эфимер чичрэг, уушиг-гялтангийн

хавьталт халдварт үрэвсэл, адууны тархи-нугасны халдварт халдварт үрэвсэл, эпизооти

байдлаар гарсан тохиолдолд яаралтай мэдээлнэ.

4. џаралтай мэдээг аймаг, хотын мал эмнэлгийн газрын дарга, ерөнхий эмч, түүний эзгүйд

халдварт өвчний асуудал хариуцсан их эмч, лабораторийн эрхлэгч эмч нарын аль нэгний

гарын үсэгтэйгээр Хүнс, хөдөө аж ахуйн яамны улсын мал эмнэлгийн албаны ерөнхий

газарт цахилгаанаар ирүүлж байна. Дээр заасан бусад байгууллага, хүмүүсээс ирүүлсэн

мэдээг албан бус гэж үзнэ.

5. Яаралтай мэдээг өвчин гарсан болон гарсан тухай мэдээ авснаас хойш 12 цагийн дотор төвд

дамжуулна. “А” ангиллын өвчнүүдийг анхны мэдээнээс хойш хоног тутамд, бусад халдварт

өвчнийг тухайн үед төвөөс гаралтыг бүрмөсөн таслан зогсоох хүртэл тогтмол мэдээлнэ.

6. Мэдээний эхэнд мэдээ хүлээн авах байгууллага нь хаягийг, мэдээний төгсгөлд мэдээлэгчийн нэр, хаягийг үгээр, мэдээлсэн он, сар, өдөр, цаг, минутыг тоогоор тодорхой бичнэ.

7. Мал, амьтны гоц халдварт өвчнөөс сэргийлэх арга хэмжээ авах зорилгоор холбогдох аймгуудад төвөөс уг өвчний мэдээ явуулж болно.

8. Түлхүүрийг ашиглан мэдээг дараах байдлаар бэлтгэнэ.Жишээ нь: Хөвсгөл аймгийн 2 сумын

7 багийн 20 хот айлын 89 үхэр мялзангаар өвчлөж 30 нь үхэж, 2-ыг зориуд нядалсан, 57 үхрийг устгасан, эмчилгээ хийгээгүй, уг өвчнөөс сэргийлж 6000 үхэр тарив. Өвчин үргэлжилж байна. Үхрийг шинжиллээ. Вакцин 10000 тун шаардлагатай. Тэмцэх арга хэмжээ үргэлжилж байна. Нэмэгдэл хүч шаардлагатай гэвэл ХЛ-А020-СМ2-БА7-ХА20-ӨНҮР89-ҮН80-ЗН2-УН57-ЭМО-СТҮР3000-ӨБ-ШЛҮР50-ШВ10000Т-ТБ-НШ гэж төлөөлүүлэн бичнэ.

9. Мэдээтэй холбогдох тоо баримтыг шинэ мэдээ бүрт өсгөн нэмэгдүүлж, тухайлбал, шинээр

өвчилсөн, үхсэн гэх мэт тоонуудыг өмнөх мэдээний тоон дээр нэмж мэдээлнэ.

10. Мал, амьтны гоц халдварт өвчний мэдээлэлтэй холбогдох баримт бичгийг Улсын мал эмнэлгийн албаны ерөнхий газрын дарга,и ерөнхий эмч, тус газарт ажиллаж буй улсын байцаагч эмч нар, аймаг, хотын мал эмнэлгийн газрын дарга, халдвартын эмч, лабораторийн эрхлэгч нар хадгалж уг өвчний мэдээлэлд ашиглах ба Монгол улсын Засгийн газрын 1991 оны 7-р сарын 5-ны өдрийн 206 дугаар тогтоол, Улсын аюулгүй байдлыг хангах ерөнхий газрын даргын 1991 оны 7-р сарын 30-ны өдрийн А/ 64 дүгээр тушаалаар баталсан “Улсын нууцыг хадгалж, хамгаалах заавар”-ын заалтуудыг чанд биелүүлж мөрдөнө.

11. Энэ журмын биелэлтэнд мал эмнэлгийн улсын ерөнхий байцаагч, Улсын мал эмнэлгийн

албаны ерөнхий газрын халдварт өвчний асуудал хариуцсан улсын байцаагч, аймаг, хотын улсын ахлах байцаагч эмч нар хяналт тавьж ажиллана.

12. Энэхүү журмыг зөрчсөн этгээдийн үйлдэл, эс үйлдэл гэмт хэргийн шинжгүй бол уг этгээдэд Монгол улсын малын удмын сан, эрүүл мэндийг хамгаалах тухай хуулийн 18-р зүйлийн 2-ын 7,8 дахь хэсэг, захиргааны хариуцлагын тухай хуулийн 34 дүгээр зүйл, 43 дугаар

зүйлийн 2 дахь хэсэг, хөдөлмөрийн хуулийн 53 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг болон бусад хууль тогтоомжид заасны дагуу захиргааны хариуцлага хүлээлгэнэ.

МАЛЫН ГОЦ ХАЛДВАРТ ӨВЧНИЙ ОНОШИЙГ БАТАЛГААЖУУЛАХ, ХОРИО ЦЭЭР, ХЯЗГААРЛАЛТЫН БҮС ТОГТООХ, УГ БҮСЭД ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА ЯВУУЛАХ ЖУРАМ

МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ТОГТООЛ

ЖУРАМ БАТЛАХ ТУХАЙ (Малын гоц халдварт өвчний онош)

2008 оны 7 дугаар сарын 29-ний өдөр

Улаанбаатар хот                                                                                                                                      Дугаар 305

Малын удмын сан, эрүүл мэндийг хамгаалах тухай хуулийн 4.2.8-д заасныг үндэслэн Монгол Улсын Засгийн газраас ТОГТООХ нь:

1. “Малын гоц халдварт өвчний оношийг баталгаажуулах, хорио цээр, хязгаарлалтын бүс тогтоох, уг бүсэд үйл ажиллагаа явуулах журам”-ыг хавсралтын ёсоор баталсугай.

2. Энэхүү журмын хэрэгжилтэд хяналт тавьж ажиллахыг Монгол Улсын Шадар сайд М.Энхболд, Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайд Ц.Ганхуяг, бүх шатны Засаг дарга нарт үүрэг болгосугай. 

                                          Монгол Улсын Ерөнхий сайд                                                           С.БАЯР 

                                          Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайд                                                                Ц.ГАНХУЯГ

Малын удам сан, эрүүл мэндийг хамгаалах тухай хууль

Энэ хуулийг 2001 оны 06 сарын 07 -ний өдөр батласан бөгөөд хамгийн сүүлд 2011 оны 1 сард нэмэлт өөрчлөлт оруулсан. Нийт 5 бүлэг 16 зүйлээс бүрдэх ба хуулийн зорилт нь мал, тэжээвэр амьтны удмын сан, эрүүл мэндийг хамгаалахтай холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршино.
мэдээллийн эх сурвалж -http://www.legalinfo.mn/law/details/314

Хурдан морийг шинжлэх ухааны үндэстэй уралдаанд бэлтгэж буй бичлэг

Монголчууд сүүлийн үед хурдан морь луу хошуурах нь их болсон байна. Энэ үед малын эмч бид шинжлэх ухааны үндэстэй, орчин үеийн технологийн ололтыг ашиглан морь уяах зөвлөх үйлчилгээ үзүүлж яагаад болохгүй гэж. Англичууд морьдыг ингэж уралдаанд бэлтгэж байна.

         Монгол оронд сүүлийн үед эрчимжсэн саалийн үнээний  фермерийг ихээр эрхлэх болсон. Үхрийн аж ахуйг эрхлэн явуулахад олон саад бэрхшээл, өвчин эмгэгүүд тохиолддог. Үүнээс хамгийн элбэг тохиолддог эмгэгийн нэг бол дэлэнгийн үрэвсэл бөгөөд үүний тухай товч мэдээллийг өнөөдөр оруулж байна.

http://www.slideshare.net/dagvajamts/mon-35944438

Морины тах хэрхэн тухай видео хичээл

Энэ удаад англи улсад морины тахыг хэрхэн  авах тухай хичээлийг оюутнуудад ямар аргаар зааж буй бичлэгийг орууллаа. Манай оронд ийм хичээл их сургуульд ордоггүй, цаашид хичээлийн программд  оруулж оюутнуудад морь тахлах  арга техникийг эзэмшүүлвэл зүгээр санагдлаа.

Төллөлтөнд тусламж үзүүлэх

Мал амьтдын төллөх үйл хэвийн явагдахад ургийн зөв байрлал (хандалт, оршилт, байдал, мөчдийн байрлал) маш чухал юм. Ургийн буруу байрлал нь төллөлтөнд хүндрэл учруулдаг ба өнөөдрийн хичээлээрээ хэрхэн тусламж үзүүлэх тухай мэдээллийг оруулж байна.

http://www.slideshare.net/slideshow/embed_code/32367821


Мөн хүндрэлтэй тугаллаж байгаа үнээнд хэрхэн тусламж үзүүлж байгаа бичлэг орууллаа.

Төллөх үед тохиолдох эмгэгүүд

Төллөлт гэдэг нь гүйцэт хөгжсөн ураг, хээлийн бүрхүүлүүдийн хамт эхийн төрөх замаар түрэгдэн гарах үйл хэлдэг.  Энэ үед зонхилон тохиолддог өвчнүүдийн оношлогоо, эмчилгээний талаархи мэдээллийг орууллаа.
http://www.slideshare.net/slideshow/embed_code/32085048

Үнээний мушгирсан сав засаж буй бичлэг

Европын  малын эмч нарын үнээнд кесарын хагалгаа хийж буй бичлэг

Азийн малын эмчийн үнээнд кесарын хагалгаа хийж буй бичлэг

Малын хээл хаялтын тухай

Монгол оронд мал хээл тээх үед элбэг тохиолдддог өвчнүүдийн нэг бол хээл хаялт юм. Хээл хаялт гэдэг ухагдахуунд үр хөрөл цуцрах буюу далд хээл хаялт, зулбах буюу амьгүй төл гарах, дутуу төрөх буюу амьдрах чадваргүй төл гаргах зэрэг ойлголтуудыг багтаадаг. Энэ удаад хээл хаялтыг оношлох болон эмчлэх аргуудын талаар орууллаа.
http://www.slideshare.net/slideshow/embed_code/32084704

Хээл тээх үеийн эмгэгүүд

Хээл тээх үед элбэг тохиолддог өвчнүүдээс үтрээ урвах болон хээлтэй малын өеөдөлт өвчнүүдийг оношлох , эмчлэх аргуудын талаар товч мэдээлэл орууллаа.

 http://www.slideshare.net/slideshow/embed_code/32084502

Малын хээл тодорхойлох аргууд

Энэхүү мэдээлэлд мал амьтдын хээл тодорхойлох аргуудын мөн чанар, хээлтэй малын үржлийн эрхтэнд гардаг өөрчлөлтийн талаарх мэдээллийг багтааж өглөө.
http://www.slideshare.net/slideshow/embed_code/31729390

Орчин үед мал эмнэлэгт ЭХО буюу хэт авиан шинжилгээг өргөн хэрэглэх болсон. Гадаадын нэг үхрийн аж ахуйд ЭХО шинжилгээ хийж буй бичлэг орууллаа.

Мал эмнэлгийн  оюутнуудын хиймэл орчинд хэрхэн дадал эзэмшиж буй видео бичлэгийг мөн орууллаа.

Амьтны нугаламын монгол-англи зурган тайлбар

Сээр нуруутан амьтны нугаламыг хүзүү, сээр, харцага, ууц, сүүлний нугаламууд гэж ангилан нэрлэдэг. Нугаламын дотор хөндийд уургийн тархины үргэжлэл мэдрэлийн гол хэсэг болох нугас байрладаг. Мал эмнэлгийн практикт нугаламын байршил анатомийг маш сайн мэдэж байх нь чухал бөгөөд жишээ нь   ууц болон сүүлний нугаламанд мэдээ алдуулалт хийж эх барихын тусламж үзүүлэх болон мэс заслын ажилбар хийх нөхцлийг бүрдүүлдэг.

Эр амьтны үржлийн эрхтний монгол-англи зурган тайлбар

Эр амьтан буюу хээлтүүлэгч амьтны үржлийн эрхтний  бүтцийг англи монгол үгийн тайлбартайгаар оруулж байна.

Бидний бие махбодийн хөгжил энгэж эхлэдэг.

Early Embryo Viability Assessment (Eeva™)технологиор авсан эрт үеийн үр хөврөлийн хөгжил буюу бидний бие махбодийн хөгжил хэрхэн эхлэн явагдаж байгааг харуулсан видеог орууллаа.

 

 

 

Эм амьтны үржлийн эрхтний монгол- англи зурган тайлбар

Мал эмнэлгийн нөхөн үржихүйн чиглэлийн толь бичиг ховор байдаг билээ. Тиймээс энэхүү тайлбар оюутнуудад хэрэг болох үүднээс  орууллаа. Цаашид өөрийн чадлын хэрээр монгол - англи үгний тайлбарыг оруулж байх болно.

Биотехнологийн аргуудыг мал эмнэлгийн ухаанд хэрэглэх нь

Биотехнологийн аргуудыг мал

эмнэлгийн ухаанд хэрэглэх нь

Мал эмнэлгийн практикт биотехнологийг хамгийн өргөн хэрэглэдэг салбар бол мал амьтны нөхөн үржихүйн судлал юм. Үүнд биологийн өндөр идэвхитэй даавар ялгаж авах болон нийлэгжүүлэх, үр хөврөл шилжүүлэн суулгах, үр хөврөлийн бичил ажилбар хийх, трансген амьтан гаргаж авах зэрэг судлагаа шинжилгээ болон үйлдвэрлэлд биотехнологийг өргөн ашиглах болсон.

Монгол улсын хувьд даавар ялган цэвэршүүлэх, үр хөврөл шилжүүлэн суулгах зэрэг ажлуудыг судалгаа шинжилгээний төвшинд хийж, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх зорин ажиллаж байгаа билээ.

Мал эмнэлэгт тэр тусмаа мал, амьтны нөхөн үржихүй судлалын салбарт биотехнологийн аргуудыг хэрэглэх нь  мал, амьтны бэлгийн мөчлөг, түүний үе шатуудыг танин мэдэж,  хээлтэгчийн нөхөн үржих чадварыг бүрэн ашиглан, ашиг шимийг нэмэгдүүлэх, түүний  үржлийн үйл ажиллагааг биологийн бэлдмэлүүд ашиглан ухамсартайгаар хянан зохицуулах боломжуудыг  олгодог.

Бэлгийн мөчлөгийг хянан зохицуулах биотехнологийн арга нь дааврын болон  биологийн идэвхт бусад бэлдмэлүүдийг ашиглан нөхөн үржихүйн үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх, зохицуулахад чиглэгдсэн үйлдлүүд юм.

Манай улсын мал эмнэлгийн нөхөн үржихүйн практикт олон өндгөн эс гадагшлуулах аргаар олон  үр төл хүлээн авах, ороо жигдрүүлэх замаар өндгөн эс гадагшлах хугацааг зохицуулах, бэлгийн мөчлөгийг сэргээх, идэвхжүүлэх, сүргийн хээлтүүлгийн үеийг өөрчлөн зохицуулах биотехнологийн аргуудыг өргөн ашиглаж байна.

Олон өндгөн эс гадагшуулалт

Нэг хээлтэгчээс нэг удаагийн төллөлтөөр авах үр төлийн тоог нэмэгдүүлэх ба өндөр ашиг шимт хээлтэгч малын үржлийн ашиг шимийг дээд зэргээр ашиглахын тулд нэгэн зэрэг олон өндгөн эс гадагшлуулж үр тогтож, эвсэл эс болмогц  өөр хээлтэгчид шилжүүлэн суулгах зорилгоор олон өндгөн эс гадагшлуулах биотехнологийн аргыг практикт хэрэглэдэг.

Анх 1940-өөд оны үед Оросын эрлдэмтэн Заводовский хээлтэй гүүний цусны ийлдэс ашиглан олон өндгөн эс гадагшлуулах аргыг каракуль хонинд хэрэглэжээ. 45-90 хоногийн хээлтэй гүүний цусны ийлдсэнд ихсийн гонодатропин хамгийн их хэмжээгээр агуулагддаг. Хонины хээлтүүлгийн үед нь эхний ороог өнгөрснөөс 14-15 хоногийн дараа, өөрөөр хэлбэл уутанцрын хөгжил эхлэх үед 100 олон улсын нэгж тунгаар ХГЦИ- ийг тарихад өндгөн эсийн хөгжих тоо нэмэгддэг байна. Ийм боловсруулалт хийсэн хонийг хээлтүүлснээр 100 эхээс 100-150 хурга бойжуулж байжээ. Орчин үед энэ аргыг бусад аргуудтай хослон хэрэглэж байна. Тухайлбал ХГЦИ тарихын өмнө 8 хоногийн турш прогестроны боловсруулалт хийдэг байна. Энэ нь эргэх холбооны механизмаар  бэлгийн мөчлөгийн шингэний хүчин зүйлүүдийг идэвхжүүлж өгнө. Түүнчлэн Австралид эхний ороо өнгөрснөөс хойш 12-13 дах өдөрт ХГЦИ- ийг   гонадотроп релизинг дааврын хамт тарихад нэг удаа гадагшлах өндгөн эсийн тоо илүү нэмэгдэж байжээ. Энэ нь өнчин тархины урд хэлтрийн уутанцар идэвхжүүлэх дааврын ялгаралтыг эрчимжүүлэхтэй хослон гонадотроп дааврын хэмжээг зохиомлоор нэмэгдүүлдэгт оршино.

Үнээнд олон өндгөн эс гадагшлуулах нэг үндсэн арга нь бэлгийн мөчлөгийн 10-12 дах өдөрт уутанцар идэвхжүүлэгч дааврыг 20мг тунгаар 12 цагийн зайтай 4 удаа тарьж хэрэглэдэг.  Гэвч үнээнд энэ аргаар боловсруулалт хийхэд 34 хүртэл хувь нь хээл тээлтийн 70-110 дахь хоногтоо хээл хаях, үхсэн төл гаргах, тугалын нилээд хэсэг нь бэлгийн гаж хөгжилтэй төлийн үхэл хорогдол эхний 20 хоногтоо хэвийн төллөлтөөс 2 дахин нэмэгдэх, төллөлтийн хүндрэл ба хаг саатах зэрэг эмгэгт нэрвэгдэх нь нэмэгдэх хандлага ажиглагддаг байна.  Эдгээр сөрөг үр дагавар нь зонхилон нэг хээл тээдэг амьтны хувьд 3-4 ба түүнээс олон хээл тээснээс  шалтгаалан үүсэж буй хүндрэлүүд юм.  Ийм учраас практикт үнээнд олон өндгөн эс  гадагшлуулах биотехнологийн  аргыг хэрэглэж буй тохиолдолд хээл авч эвсэл эс үүссэний дараа түүнийг мэс заслын ба мэс заслын бус аргаар авч ашиг шимээр бага өөр хээлтэгчид шилжүүлэн суулгах буюу  удаан хугацаагаар гүн хөлдөөж хадгалах  зорилгоор ашигладаг.

Гахайн аж ахуйд бэлгийн мөчлөгийн 15-16-дахь хоногт ХГЦИ ба өнчин тархины уутанцар идэвхжүүлэгч даавар тарих замаар олон өндгөн эс гадагшлах үйлийг тэтгэдэг. Гахайн хувьд өөрөө олон хээл тээдэг амьтан учраас  олон өндгөн эс гадагшлуулах арга нь төдийлөн ач холбогдолтой бус,  нэг удаагийн хээл тээлт 1-1.5 төлөөр нэмэгдэх боловч үр хөврөлийн  хөгжлийн шатандаа үхэл нь ихэсдэг байна. 

Орчин үед олон өндгөн эс гадагшлуулах зорилгоор  өнчин тархины уутанцар идэвхжүүлэгч дааврууд ба ихсийн гонадотропин гаралтай Голландад фоллигон хроногест, Германд интергонан, Шинэ-Зеландад овоген, Чехэд фолликотропин, Италид Супер ОV гэх мэт нэртэй бэлдмэлүүдийг янз бүрийн хувилбараар хэрэглэдэг.

Хээлтэгчийн ороо жигдрүүлэх

Тодорхой зорилгоор нэгэн зэрэг бүлэг хээлтэгчийн ороог оруулахад энэ аргын зорилго оршино. Биотехнологийн энэ аргыг ашигласнаар дараах  давуу талууд бий болдог. Үүнд

Ø  Өдөр бүр хээлтэгчийн ороо ба өндгөн эсийн гадагшлалтыг хянах шаардлагагүй болно.

Ø  Мал хээлтүүлэх, төллүүлэх хугацааг урьдчилан төлөвлөх боломжтой болохын зэрэгцээ МАА-н гаралтай бүтээгдхүүн  үйлдвэрлэлийг өөрийн хүссэн хугацаанд төлөвлөн үйлдвэрлэх нөхцөл бүрдэнэ.

Ø  Зохиомол хээлтүүлгийн ажлыг зохион байгуулах, түүнд зарцуулах хугацаа, хөдөлмөр хөнгөвчлөгдөнө.

Ø  МАА-н байгууламжууд, хашаа байрны ашиглалтын үр ашиг нэмэгдэнэ.

Мөн түүнчлэн хөврөл шилжүүлэн суулгах зорилгоор  өргөн ашиглаж байна.  

            Мал, амьтдын ороо жигдрүүлэх, өндгөн эсийн  гадагшлах хугацааг зохицуулахдаа  өндгөвчинд уутанцар хөгжих үйлийг түр зуур дарангуйлах болон шар биемийн буцаж шимэгдэлтийг хурдасгах замаар уутанцрын хөгжлийг эрчимжүүлэх гэсэн 2 үндсэн аргыг  ашиглаж байна.

Өндгөвчинд уутанцар хөгжих үйлийг дарангуйлагч бэлдмэлүүдийг нэгэн зэрэг олон хээлтэгчид  хэрэглэхэд уул бэлдмэлийг хэрэглэхээ болимогц бүх хээлтэгчид уутанцрын хөгжил нэгэн зэрэг эхэлж улмаар нэгэн зэрэг ороо нь орж, өндгөн эс гадагшилна. Өндгөвчний уутанцрын хөгжлийг дарангуйлахын тулд гол төлөв прогестроны бэлдмэлийг хэрэглэдэг. Прогестроны бэлдмэлийг тухайн зүйлийн амьтны шар биемийн идэвхтэй үйл ажиллагаатай тэнцүү хугацааны туршид хэрэглэнэ. Ингэхэд өндгөвчинд байсан болон үүссэн шар бием дааврын бэлдмэл хэрэглэх хугацааны туршид шимэгдсээр боловсруулалт хийж дуусах үед бүрэн шимэгдсэн байдаг. Ингэснээр боловсруулалт зогсмогц бүх хээлтэгчид уутанцрын хөгжил нэгэн зэрэг эхэлж ороо ба өндгөн эсийн гадагшлалт нэгэн зэрэг явагдана.  Практикт прогестроны бэлдмэлийг   тэжээлтэй хамт дотуур олгох, таблетек хэлбэрээр арьсан дор суулгах, булчинд тарих ба үтрээнд тусгай багажийн тусламжтайгаар суулгах зэрэг аргуудаар боловсруулалт хийдэг. Англид үнээ гунжны ороог жигдрүүлэхийэд PRID  хэмээх бэлдмэлийг хэрэглэж байна. Энэ нь прогестрон ба эстрадиол бензаотын хослол бөгөөд уян хатан силикон спиральтай байдаг. Энэхүү спиралыг үтрээ өргөсгөчийн тусламжтайгаар үтрээнд оруулж 12 өдрийн турш байлгана.  Ингэхэд прогестроны шимэгдэлт алгуур явагдах ба түүнийг авснаас хойш 48-72 цагийн дараа ороо ордог.

1970-80-аад оноос гахайн аж ахуйд ороо жигдрүүлэх зорилгоор стеройдын бус бэлдмэл металлибур цинкийг  ашиглаж буй бөгөөд тэжээлийнх нь хамт 100мг тунгаар 20 өдрийн турш олгодог. Энэ бэлдмэл өнчин тархины уутанцар идэвхжүүлэх дааврын нийлэгжилт ба ялгаралтыг саатуулах үйлдэл үзүүлнэ. Тэжээллэг зогссоноос 24 цагийн дараа ХГЦИ тарих ба 4 хоноод хорионгонадотропиныг тарьдаг байна.  Эдгээр боловсруулалтын дараа хээлтүүлэхэд 90 хувийн хээл авалттай байдаг байна

Ороо жигдрүүлэх хоёрдахь арга бол простагландины бэлдмэлийг ашиглан шар биемийг хайлуулах арга юм.  Үнээний ороо жигдрүүлэхийн тулд бэлгийн мөчлөгийн үе шатыг харгалзахгүйгээр простагландин Ф_2а  бэлдмэлийг 11 хоногийн зайтай 2 удаа тарьж хэрэглэж байна. Простагландины боловсруулалтын үед 2- дахь тарилгаас хойш  80-92 цагийн дараа ороо нь орох ба энэ үед хээл авалт гунжинд 54, бүдүүн үнээнд  42%- тай байжээ. Полянцев нар үнээг шулуун гэдсээр шинжилгээ хийж шар бием нь 6-16- дахь хоногтоо хөгжиж байгаа үржлийн эрхтний болон бусад ямар нэг өвчний шинж тэмдэггүй үнээг сонгон дээрх аргаар боловсруулалт хийхэд хээл авалт нь 12-15 хувь нэмэгдэж байсан байна.

Бэлгийн мөчлөгийг сэргээх

Төллөсний дараах үе дууссанаас хойш богино хугацаанд бэлгийн мөчлөг сэргэж, хээл авах нь тухайн амьтны болон сүргийн ашиг шимийг нэмэгдүүлэх нэг чухал хүчин зүйл болдог.

Бэлгийн мөчлөг нь давтагдахгүй байгаа үед түүнийг сэргээхийн тулд прогестроны бэлдмэлийг голлон хэрэглэдэг. Энэ аргын үндэс нь прогестрон даавар өнчин тархины урд хэлтрийн уутанцар идэвхжүүлэгч дааврын нийлэгжилтийг өдөөдөгт оршино. Түүнчлэн прогестроны үйлдлээр өндгөвчний эдийн уутанцар идэвхжүүлэгч дааврын авуур эсийн мэдрэмтгий  чанар нь нэмэгдэнэ. Энэ аргыг илүү үр  дүнд хүргэхийн тулд ХГЦИ ба УИД-ыг прогестроны боловсруулалт хийж дууссаны дараа тарина. Харьцангуй хямд өртөгтэй аюул багатай гонодатропины релизинг нийлэг бэлдмэл бол сурфагон юм. Энэ бэлдмэлийг хэрэглэсний дараа 1 цагийн дотор өнчин тархины урд хэлтрийн уутанцар идэвхжүүлэх дааврын хэмжээ цусанд нэмэгддэг байна. Сурфагоныг үнээнд төллөсний дараа 14-20 дахь хоногт нь 50мкг тунгаар тарих ба үүний үр дүнд шар биемжүүлэгч дааврын нийлэгжилт эрчимжиж өндгөн эсийн гадагшлалт явагдсанаар өндгөвчний үйл ажиллагаа сэргэж бэлгийн мөчлөг хэвийн давтагдах нөхцөл бүрдэнэ.

Гахайн аж ахуйд мэгжний ороог идэвхжүүлэхийн тулд туршуул бодон ашиглахын зэрэгцээ феромоныг хослон ашиглана. Энэ бэлдмэл нь  ихсийн гонодатропиныг агуулна.

Өндгөн эс гадагшлахын өмнө ЛТГ- ын хомсдлын үед өндгөн эс гадагшлах нь 6-12 цаг түүнээс ч илүү хугацаагаар  хожимддог. Энэ нь зохиомлоор хээлтүүлэх үед үр тогтоох чадварыг бууруулдаг. Учир нь өндгөн эс гадагшлахаас өмнө  үед эр бэлгийн эс хээлтэгчийн үржлийн эрхтэнд орж удаан хугацаагаар хүлээснээс  үр тогтоох чадвар нь буурдаг.

Үр дүнгүйгээр зохиомол хээлтүүлэг хийхээс сэргийлэхийн тулд өндгөн эс гадагшлах хугацааг биотехнологийн аргаар зохицуулах боломжтой байдаг. Үүний тулд хэрэглэдэг үндсэн бэлдмэл бол лютейтроп даавар агуулсан бэлдмэлүүдийг ороо эхлэхийн өмнө тарьдаг. Тариа хийснээс хойш үнээнд өндгөн эс гадагшлалт  40 цаг, гахайнх  39-46 цагийн дараа явагддаг  байна. Сурфагон нь хэрэглэж буй тунгаасаа хамаараад өнчин тархинд сонгомол үйлдэл үзүүлнэ. Бага тунгаар тарихад Лютейтроп дааврын нийлэгжилт ялгаралтыг нэмэгдүүлдэг бол их тун нь УИД ба лютейтроп дааврын хоёулангийнх нь  нийлэгжилт ялгаралтыг эрчимжүүлнэ.

Нөхөн үржихүйн практикт биотехнологийн 

  аргуудыг  ашигласны  ач холбогдол

МАА-н практикт хээлтүүлэгч ба хээлтэгч малын нөхөн үржихүйн чадварыг  хэдий чинээ боломжийн дээд түвшинд ашиглаж чадна  эдийн засгийн үр ашиг нь төдий чинээ өндөр байна.

Биотехнологийн аргууд нь арвин ашиг шимтэй хээлтүүлэгч малын үржлийн чадавхийг дээд зэргээр ашиглах боломжийг олгодог. 

Ердийн хээлтүүлгийн үед нэг бух жилдээ 20-25 үнээ хээлтүүлэх боломжтой байдаг бол түүний үрийг зохиомол хээлтүүлэгт ашигласнаар жилдээ нэг бухны үрээр 30000-40000 хүртэл үнээг  үрлэх боломжтой болдог. Түүнчлэн нэг бухнаас амьдралынх нь туршид 300- 400 мянган тун үр бэлтгэж авах боломжтой тухай мэдээлсэн байдаг ба хээлтүүлэгч амьтнаас авсан үрийг гүн хөлдөөж хадгалах замаар үхсэнээс нь хойш ч түүнийг үрээр малыг зохиомлоор хээлтүүлэх боломжтой юм. Зохиомол хээлтүүлгийн ачаар хээлтүүлэгч амьтны ашиг шимийн давуу чанар удамших байдалд  богино хугацаанд үнэлэлт өгч ингэснээр богино хугацаанд арвин ашиг шимтэй сүрэг бий болгох боломжтой. Үүний жишээ бол “Говь гурван сайхан” үүлдрийн ямаа, “Орхон” үүлдрийн хонь зэргийг бий болгосон явдал юм.

Үрийг гадаад орчинд удаан хугацаагаар гүн хөлдөөж хадгалах боломжтой болсон нь тухайн хээлтүүлэгчийн үрийг үхсэнээс нь хойш ашиглах боломжтой болсон төдийгүй  улс, тив хооронд сайн чанарын хээлтүүлэгчийн генийн санг зохистой ашиглах боломж нээгдэж байна. Түүнчлэн дэлхийд нэн ховордсон улаан номонд бичигдсэн ан амьтдын үрийг гүн хөлдөөж хадгалснаар тэдгээрийг  олшруулан үржүүлэх боломжтой гэж үздэг. Түүнчлэн зохиомол хээлтүүлгийн аргыг хэрэглэснээр ердийн нийлүүлгийн үед бэлгийн замаар халдварладаг вибриоз, трихомоноз зэрэг халдварт өвчнүүдээс  мал сүргийг эрүүлжүүлэх, сэргийлэх бүрэн боломжтой болно.

Эхээс гарах үед эм тугалын өндгөвчинд 100000- аас дээш тооны анхдагч уутанцар агуулагдах бөгөөд түүнд мөн энэ тооны оогоонийн эс байдаг. Энэ нь нэг үнээ амьдралынхаа хугацаанд үүнтэй адил тооны өндгөн эс гадагшлах биологийн нөөцтэй гэсэн үг юм. Гэвч нэг үнээнээс  амьдралынх нь хугацаанд  дээд тал нь  10 гаруйхан тугал хүлээн авдаг.

Орчин үед хөврөл шилжүүлэн суулгах замаар хээлтэгч амьтны амьтны үржих биологийн чадавхийг нэмэгдүүлж байна. Хөврөл шилжүүлэн суулгах биотехнологи нь арвин ашиг шимтэй хээлтэгчийг сонгон олон уутанцар нэгэн зэрэг хөгжүүлж улмаар арвин ашиг шимтэй удамшил нь батажсан хээлтүүлэгчээр хээлтүүлж үр тогтоох, үүний үр дүнд нэгэн зэрэг олон хөврөл хөгжих бөгөөд түүнийг нь ялган авч үнэлэн шаардлага хангасан хөврөлийг ашиг шим багатай хээлтэгчид шилжүүлэн суулгах зэрэг дараалсан ажилбаруудын  үр дүнд арвин ашиг шимт хээлтэгчээс хүлээн авах төлийн тоог нэмэгдүүлэх явдал юм.

  Хөврөл шилжүүлэн суулгах биотехнологийн аргын үндсийг Английн эрдэмтэн В. Хип үндэслэсэн бөгөөд бүр 1890-ээд оны үед тавьсан бөгөөд ангор 23 туулайны үр хөврөлийг Бельги туулайд шилжүүлэн суулгах  туршилтыг  анх хийж  хэвийн хөгжилтэй төл хүлээн авч чадсан байна.

Үүний дараагаас дэлхийн ихэнх орнуудад хөврөл шилжүүлэн суулгах туршилтуудыг янз бүрийн мал амьтанд туршиж эхэлсэн байна. Малын үр хөврөлийг шилжүүлэн суулгахдаа мэс заслын ба мэс заслын бус аргыг хэрэглэдэг бөгөөд мэс заслын аргаар анхны торой ба хургыг ОХУ-д 1950-иад онд гарган авсан бол 1970-аад онд мэс зэс заслын бус аргаар  хөврөл шилжүүлэн суулгах замаар Английн Кембриджийн их сургуульд анхны тугалыг хүлээн авч байжээ. 1964 онд Японд анхны ишгийг хүлээн авсан байна. 1980-аад оноос баруун Европын орнууд болон АНУ- д хөврөл шилжүүлэн суулгах биотехникийн арга үйлдвэрлэлд нэвтэрч эхэлсэн ба одоо АНУ, Канад, Дани, Герман, Англи, Франц зэрэг олон оронд хөврөл шилжүүлэн суулгах  ажил үйлдвэрлэлийн хүрээнд нэгэнт шилжээд байна. Тухайлбал АНУ ба Канадад хөврөл шижүүлэн суулгах замаар 1979 онд 15000 тугал авч байсан бол 1990 онд 500 мянган тугал бойжуулж байжээ.

Биотехнологийн аргыг ашиглан хөврөлийг гүн хөлдөөж хадгалах боломжтой болсноор улс, тив хооронд өндөр ашиг шимт малын хөврөлийг зөөвөрлөн тухайн нутгийн малд шилжүүлэн суулгах замаар шинэ үүлдэр омгуудыг нутагшуулах боломжтой болсон. Анх 1961 онд Английн биологич Роусон туулайн өндгөн эс дамжуулах гуурсанд үнээний үр хөврөлийг өсгөвөрлөн түүнийгээ онгоцоор 6000 миль газар тээвэрлэж байжээ.

 

Биологийн салбарын шинжлэх ухааны хөгжилд ийнхүү биотехнологийн сүүлийн үеийн ололтуудыг ашиглан хээлтэгч, хээлтүүлэгч амьтны нөхөн үржихүйн биологийн боломжийг бололцоотой түвшинд ашиглах чиглэлээр ихээхэн амжилт олж байна. Түүнчлэн гадаад орчинд үр хөврөл өсгөвөрлөх, хүйсийг жолоодох,   ген шилжүүлэн суулгах,  амьтныг хувилан олшруулах зэрэг олон тооны ажлууд энэ салбарт амжилттай хийгдэж байна.

Энэхүү биотехнологийн шинжлэх ухааны ололтууд, шинэ аргуудыг өөрийн орны хөрсөнд буулгаж судалгаа, шинжилгээний ажил болон үйлдвэрлэлд нэвтрүүлж  ажиллах шаардлага мэргэжилтэн бидний өмнө тулгаараад байна.